Спартыўныя гісторыі з архіваў украінскага КДБ: зорку «Дынама» Кіеў пасадзілі за шпіянаж, а данецкіх лыжнікаў хацелі адправіць на вайну

Ва Украіне выйшла кніга «Архіви КГБ. Невигадані історії».Яе аўтар – гісторык і журналіст Эдуард Андрушчанка вывучае рассакрэчаныя справы ў архіве Службы бяспекі Украіны.

Андрушчанка распавёў украінскай Tribuna.com пра спартыўныя гісторыі, якія яму ўдалося знайсці сярод сакрэтных дакументаў.

Данецкіх лыжнікаў спрабавалі падманам адправіць на фінскі фронт

«Гэтая гісторыя адбылася ў пачатку 1940 года падчас савецка-фінскай вайны. У тыя гады лыжны спорт быў дастатков папулярны ў Савецкім Саюзе. Камсамольцаў з Данецкай вобласці, якія займаліся лыжным спортам, выклікаюць у райкам, пасля ў абкам камсамола. Чыноўнікі распавялі ім, што хутка ў Харкаве будуць Усеўкраінскія спаборніцтвы і пытаюцца, ці хочуць яны прыняць у іх удзел. Тыя пагадзіліся.

Ужо ў Харкаве спартоўцы зразумелі, што іх прывезлі не на месца спаборніцтваў, а ў вайсковую часць. Савецкая ўлада ўсімі сіламі спрабавала адправіць на гэтую вайну як мага больш быццам добраахвотнікаў. На Данеччыне вырашылі зрабіць гэта проста падманам. На гэтай зімовай вайне лыжнікі былі вельмі патрэбныя.

Хлопцы своечасова гэта зразумелі, паднялі кіпіш і сталі жаліцца. Патрабавалі вярнуць іх дадому, маўляў, мы на такое не падпісваліся. Рапарт па гэтай справе дайшоў да НКУС. У дакуменце няма заканчэння гэтай гісторыі. Але можна зрабіць здагадку, што іх вярнулі дадому.

Таксама магу меркаваць, што гэта быў не адзінкавы выпадак. І, напэўна, кагосьці маглі адправіць на фінскі фронт».

Справа Шчагоцкага – гулец «Бешыкташа» шантажом прымусіў зорку «Дынама» Кіеў супрацоўнічаць з турэцкай выведкай

«Яшчэ адна гісторыя – гэта справа футбаліста Канстанціна Шчагоцкага. Ён быў маладой зоркай кіеўскага «Дынама» другой паловы 30-х гадоў, адзін з першых нямногіх савецкіх гульцоў, якіх узнагародзілі ордэнам «Знак Пашаны».

Але ў 1938 годзе на стадыён «Дынама» адразу пасля матча прыязджаюць двое чэкістаў, падыходзяць да Шчагоцкага і гавораць: «Давайце праедзем у НКУС, вас хочуць яшчэ адным ордэнам узнагародзіць». Магчыма, ён нешта падазраваў, але такая нагода не выклікала здзіўлення, бо «Дынама» уваходзіла ў гэтую структуру.

Гульца арыштавалі і пачалі дапытваць. Абвінавачанні былі класічнымі для таго часу – замежны шпіён і антысаветчык. Усе паказанні выбівалі сілай і катаваннем. Праз некаторы час ён падпісаў прызнанне. Нават не ведаю, хто сапраўды прыдумаў гісторыю, якая лягла ў аснову ягоных паказаў. Яна заключалася ў тым, што некалькімі гадамі раней украінскія футбалісты са зборнай СССР, у тым ліку Шчагоцкі, ездзілі гуляць у Турцыю таварыскія матчы. Тады гэта была адзіная краіна, з якой гулялі савецкія каманды, часта сустракаліся.

Паводле паказанняў, пасля гульні Шчагоцкі і адзін з братоў Старасціных пайшлі забаўляцца ў дом цярпімасці. З раніцы ён прачынаецца ў сваім нумары і бачыць, што ў ложку няма жанчыны, з якой ён правёў ноч, а побач сядзіць Хюсню Саўман - вядомы гулец і зорка тагачаснага «Бешыкташа».

Хюсню смяецца і кажа Канстанціну: «Я зрабіў твае фота з гэтай шлюхай і маю на цябе кампрамат. Можаш сабе ўявіць, што з табой будзе, калі яны патрапяць да твайго кіраўніцтва. Больш ты за мяжу ніколі не паедзеш». Паводле гэтай версіі гулец «Бешыкташа» быў выведчыкам і шантажом змусіў Шчагоцкага супрацоўнічаць з турэцкай разведкай.

Заданне гульца «Дынама» заключалася ў тым, каб перадаваць інфармацыю пра фізкультурны рух у Савецкім Саюзе. Логіка тут была наступная. У 30-х гадах СССР жыў у чаканні вайны, таму многія абвінавачанні па розных справах круціліся вакол гэтага. А фізкультурны рух садзейнічае не толькі здароўю грамадзян краіны, але і абараназдольнасці. Калі ўсе вучацца скакаць з парашута, страляць, бегаць і гэтак далей, усё гэта павінна дапамагчы ў вайне. Такім чынам, усе гэтыя звесткі пра фізкультурны рух Шчагоцкі мусіў перадаваць турэцкім выведчыкам. Па сутнасці, уся гэтая інфармацыя была ў адкрытых крыніцах.

Другім яго заданнем было перашкаджаць развіццю фізкультурнага руху. Ён нібыта быў абавязаны «аказваць разбэшчвальны ўплыў» на каманду, як сказана ў пратаколе. Гэта значыць, паміж гульнямі Шчагоцкі павінен быў спайваць гульцоў «Дынама», каб яны гублялі форму, не маглі добра гуляць, а ўвесь час ладзілі папойкі.

У нейкі момант сапраўды ўсё так і было. Гульцы «Дынама» любілі выпіць, у дэталях апісваюцца бойкі ў рэстаранах розных украінскіх гарадоў з іх удзелам. Па версіі следства, усё гэта было заданнем ад турэцкай разведкі. У 1938-м у «Дынама» была серыя паражэнняў. Маўляў, вось прычына пройгрышаў. Такія былі абсурдныя абвінавачанні, але гэта часта здаралася.

Шчэгоцкага трымаюць у Лук'янаўскам СІЗА. Нейкі час яго доўга не дапытваюць пасля прызнання і справа не рухаецца. У гады вялікага тэрору па ўсім спартыўным таварыстве "Дынама" добра праехаліся. Па версіі следства там быў не толькі гэты адзіночка - турэцкі шпіён і разведчык. У яго былі падручныя са спартыўных чыноўнікаў, якія ставілі яму нейкія задачы.

Шчагоцкага арыштавалі за тое, што раней затрыманыя з футбольна-спартыўнай сферы заявілі, што ў яго былі антысавецкія выказванні. Адпаведна, таму на яго і звярнулі ўвагу, і тады ўжо нарадзілася гэтая гісторыя пра шпіёна. Прыкладна праз паўгода справа развалілася.

Як было тады? За гэты час змянілася кіраўніцтва НКУС, было рэпрэсавана шмат чэкістаў, а новыя людзі не ведалі, што рабіць са старымі справамі. Таму часта яны развальваліся, а людзей вызвалялі і нават рэабілітавалі. Справа Шчагоцкага завісла ў паветры, але ў рэшце рэшт яго вызвалілі, хоць і прызналі вінаватым у антысавецкай сувязі.

Акрамя казкі пра туркаў, у справе былі і яго заявы. Напрыклад, ён гуляў у Францыі са зборнай СССР, а потым казаў, як там крута жывуць людзі: «У кожнага футбаліста свая машына, а ў нас няма». Усё гэта таксама было падагнана пад справу. Усё, што ён адбыў, было яго пакараннем.

«Дынама» вярнула яго ў каманду пасля вызвалення, але вярнуцца на ранейшы ўзровень Шчагоцкі не змог. Фактычна гэты арышт разбурыў яго кар'еру. У 1940-я гады Канстанціна хацелі афіцыйна рэабілітаваць і прызнаць невінаватым ці хаця б растлумачыць, за што ён трапіў у турму. Я пісаў лісты кіраўнікам рознага ўзроўню ў Кіеў і Маскву, тлумачыў усе абставіны сваёй справы, але нічога не дамогся. Але на матчах «Дынама» яго сустракалі як заслужанага ветэрана. Шчагоцкага рэабілітавалі толькі ў канцы 80-х - незадоўга да смерці. Афіцыйны дакумент прыйшоў на яго адрас, калі ён ужо памёр».

Каратэ забаранілі, а трэнераў, якія адмовіліся спыняцца трэніраваць, пасадзілі

«Каратэ легалізавалі ў СССР у 1970-я гады. Па ўсім Саюзе адкрываліся секцыі, і гэты від спорту стаў вельмі папулярным. Усе глядзелі фільмы з Брусам Лі або «Піраты ХХ стагоддзя» і хацелі мець магчымасць рабіць тое ж самае. Гэта напалохала савецкую ўладу, бо каратэ развівалася вельмі хутка і кантраляваць яго было цяжка. Былі аматарскія секцыі, было шмат груп людзей, якія проста трэніраваліся недзе ў лесе. У рэшце рэшт, каратэ забаранілі, а трэнераў, якія адмаўляліся спыняць заняткі, кідалі ў турму.

Рудольф Кацэнбоген быў адным з першых кіяўлян, хто пачаў трэніраваць каратэ. Ён кандыдат навук, працаваў у адным з кіеўскіх універсітэтаў. Умела папулярызаваў каратэ — пісаў у часопісах і газетах, распавядаў пра гэты від адзінаборстваў. Людзі, якія яго ведалі, кажуць, што ён умеў захапіць гэтай справай. Як любая неардынарная асоба, ён вельмі хутка прыцягнуў увагу КДБ.

Кацэнбоген ведаў шмат моваў і меў зносіны з амерыканскімі дыпламатамі ў Кіеве. Яны проста сябравалі і размаўлялі на розныя тэмы. У нейкі момант яго выклікалі ў КДБ. Пыталіся, пра што ён гаворыць з амерыканцамі. Фактычна ён быў уключаны ў агентурную сетку. То бок Рудольф значыўся ў картатэках як агент КДБ, праз яго можна нешта даведацца пра замежнікаў. Хоць сам Кацэнбоген сцвярджае, што ніякай падпіскі не даваў. Сапраўды, былі выпадкі, калі чалавек не ведаў, што ён уключаны ў агентурную сетку.

Кадэбістам не падабалася яго агентурная праца — нічога цікавага не расказваў. Аднак да іх пачалі даходзіць размовы, на якіх Кацэнбоген распавёў пра свае сустрэчы з КДБ. У нейкі момант яны падумалі, што ён можа быць падвойным агентам, які працуе на заходнія спецслужбы і вядзе падвойную гульню. Адным словам, пачаў моцна іх раздражняць. Ёсць нават злая рэзалюцыя намесніка КДБ УССР Еўтушэнкі са словамі: «Саджайце яго».

Яны вырашаюць, што яго трэба арыштаваць і потым з ім разбірацца. Напрыклад, пасадзіць унутрыкамерных агентаў, якім ён можа сказаць, што працуе на ЦВУ. Пры гэтым ён таемна праводзіць трэніроўкі па каратэ, якія ўжо пачалі забараняць. Раней ён самвыдатам надрукаваў брашуру пра гэты від спорту і прадаваў яе сваім студэнтам. Гэта стала зручнай нагодай для арышту. Тады нават у крымінальны кодэкс унеслі артыкул пра незаконны занятак каратэ.

Але яго вучні ў сваіх паказаннях казалі, што займаліся гімнастыкай і агульнай фізічнай падрыхтоўкай. І ўвогуле максімальна яго абаранялі. Сярод вучняў Кацэнбогена быў пісьменнік Адольфыч і Лесь Падэравянскі, які ў той час пакінуў Кіеў, каб пазбегнуць допытаў.

Фармальна Рудольфа пасадзілі за камерцыю, а фактычна за каратэ. То-бок юрыдычна ўсё было арганізавана як нелегальны бізнэс. Урэшце далі пяць гадоў. Ёсць шмат дакументаў пра тое, як з ім абыходзіліся агенты ў лагеры, але нічога з яго не выцягнулі. Ён выйшаў у другой палове 80-х і заняўся бізнэсам.

Цікавая дэталь пра само каратэ. Адзін з супрацоўнікаў КДБ заявіў, што чэмпіянат у Кіеве быў кепска арганізаваны. Было шмат траўмаў. Умоўна з 40 удзельнікаў 20 атрымалі траўмы, двое ў цяжкім стане».

Фота: УНІАН, Настоящее Время, фэйсбук Эдуарда Андрушчэнка, Історична правда